کوردستان: لەهەر سێ پرۆسەی هاوسەرگیریی، یەکێکیان جیادەبێتەوە

ئا: ئارۆ ئەحمەد – سلێمانی

چرۆ عەزیز - هەولێر

دیدار نێروەیی – دهۆک

رێژەی جیابوونەوەو هەڵوەشاندنەوەی خێزانەکان ساڵ بەساڵ لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان "بەشێوەیەکی ترسناک" روو لەهەڵکشانە، لەکاتێکدا رێژەی هاوسەرگیریی بەهەمان ئەندازە گەشە ناکات، بەپێی ئامارەکان لەساڵی رابردوودا لەهەر سێ پرۆسەی هاوسەرگیری، یەکێکیان جیا بوەتەوە، رێژەی جیابوونەوە لەماوەی حەوت ساڵی رابردوودا بەڕێژەی ١٨٠٪ زیادی کردوە.

ئاڤان، ژنێکی تەمەن چل‌و پێنج ساڵەو لەهۆڵێکی لەشجوانی تایبەت بەخانمان لەهەولێر خەریکی وەرزشکردنە، گرێیەکی قەبارە گەورە بە بەشی سەرەوەی سنگیەوە دیارە کە نیشانەی توشبوونیەتی بەشێرپەنجە، ئەو باس لەوە دەکات لەڕاستیدا ئەم تووشی شێرپەنجەیەکی زۆر قورسترو مەترسیدارتر بووە لەو شێرپەنجەیەی بەجەستەیەوە دیارە، ئەویش "پیاوێکی خۆپەرست‌و ناجوامێرە" کە تووشی مەراقی کردووە، ئاڤان وتی "شێرپەنجەی راستەقینە ئەو پیاوە بوو کە هاتە ژیانمەوەو ژیانی لێتاڵ کردم‌، بیست ساڵ بەرگەی ئازارو سوکایەتیم گرت لەپێناو ئەوەی مناڵەکانم لەدەستنەدەم، بەڵام کاتێک کە نەخۆش کەوتم‌و بەجێیهێشتم‌، هەستم کرد چیتر کاتێکی زۆرم نییە لەگەڵیدا بەفیڕۆی بدەم‌و لێی جیابوومەوە".

وتیشی "پەشیمانم لەوەی پێش ئەوەی تووشی نەخۆشی ببم لێی جیا نەبومەوە، ئێستا بێ سەریەشە لەگەڵ منداڵەکانم دەژیم‌و وەک ئەوە وایە تازە لەدایک بووبێتم، تا تەندروستیم ڕێگەم پێدەدات بۆ خۆم دەژیم".

ئاڤان یەکێکە لەهەزاران ژن کە لەم ساڵانەی دواییدا بەهۆکاری جیاواز لەهاوسەرەکانیان جیابوونەتەوە. بەپێی ئاماری ئەنجومەنی دادوەری ھەرێمی کوردستان، ساڵ بەساڵ رێژەی تەڵاق‌و جیابوونەوە لەزیادبووندایەو لەبەرامبەریشدا رێژەی هاوسەرگیری هەڵکشانێکی سنوورداریان بەخۆیانەوە بینیوە. بەگوێرەی ئامارەکانی ساڵی ٢٠٢٣، لەهەرێمی کوردستاندا ١٤٣١٢ حاڵەتی جیابوونەوەو ٥٣٠٧٨ حاڵەتی هاوسەرگیریی تۆمار کراوە، واتە لەهەر سێ هاوسەرگیرییەک کە ئەنجامدراوە، یەکێکیان بەجیابوونەوە کۆتایی هاتووە. زۆرترین رێژەی جیابوونەوەش لەپارێزگای هەولێر بووە کە ٥٨٥٧ حاڵەتی جیابوونەوە تۆمار کراوە، لەکاتێکدا ١٧٥٤٣ حاڵەتی هاوسەرگیریی تۆمار کراوە، پاشان سلێمانی بەپلەی دووەم هاتووە کە ٥٤٣٨ حاڵەتی جیابوونەوەو دهۆک بەپلەی سێهەم هاتووە کە ٢١٦٤ حاڵەتی جیابوونەوەو گەرمیان ٨٥٣ حاڵەتی جیابوونەوەی تیا تۆمارکراوە.

لەکاتێکدا بەپێی ئاماری ئەنجومەنی دادوەری ھەرێمی کوردستان ڕێژەى تەڵاق‌و جیابوونەوە لەساڵی ٢٠١٧دا لەهەولێر ٢٩٨٥ حاڵەت بووه‌و له‌پارێزگای سلێمانی ١٣٦٠ حاڵەتی جیابوونه‌وه‌ له‌دادگا تۆمار كراوه‌،  لەپارێزگای دهۆك ١٣٨٤ حاڵەت تۆمار كراوه‌‌. کە بەکۆی گشتی دەکاتە ٥٧٢٩ حاڵەتی جیابوونەوە، لەبەرامبەریشدا ٣٧٥٠٧ حاڵەتی هاوسەرگیری تۆمار کراوە.

واتە لەماوەی حەوت ساڵی رابردوودا رێژەی تەڵاق‌و جیابوونەوە ١٨٠% زیادیکردووە لەهەرێمی کوردستان، لەکاتێکدا رێژەی هاوسەرگیری لەهەمان ماوەدا تەنها ٣٠% زیادی کردووە.

هۆکارەکان زۆرن کەوا لەژن‌و مێردێک دەکەن جیاببنەوەو هەریەکەیان لەڕوانگەی خۆیەوە چیرۆکەکە دەگێڕێتەوە. "شاباز"ی تەمەن ٣٤ ساڵ لەدادگای سلێمانی وەک خۆی دەڵێ بە"بگرەو بەردە"ی رێکارەکانی جیابوونەوە لەهاوسەرەکەیەوە سەرقاڵە، خەمی گەورەشی چارەنوسی منداڵە تەمەن شەش ساڵانەکەیەتی، ئەو وتی "زۆر تەحەمولم کرد، بۆ ئەوەی کوڕەکەم سەری لێنەشێوێ، بەڵام هەرچییەکم کرد بێسوودو بێ ئەنجام بوو، لەسەر سادەترین شت ڕێکنەدەکەوتین، بەتایبەتی کە کاتێک قەیرانی دارایی روویتێکردین، هەموو رۆژو شەوێ لەگەڵ هاوسەرەکەم ناکۆکیمان بوو لەسەر خەرجییەکان‌و گۆڕینی شێوازی ژیانی بۆ ئەوەی لەگەڵ توانا داراییەکانی مندا بگونجێت، تا سەرەنجام گەیشتین بەم رۆژە".

وتیشی "خۆزگە پێش ئەوەی منداڵ کەوتە نێوانمانەوە، دەستبەرداری یەکتر بوینایە".

بەپێی بەدواداچوونەکانی ئاوێنە، تێکڕای تەمەنی هاوسەرگیری پێش جیابوونەوەی هاوسەرەکان لەکوردستان لەنێوان ٥ بۆ ٦ ساڵدایە، کە "تەمەنە باوەکەی جیهانە"، زۆرجار لەساڵی یەکەمی هاوسەرگیرییەوە کێشەکان دەردەکەون‌و دواتر لەئەنجامی پشتگوێخستنیان‌و ڕەتکردنەوەی گیانی لێبووردەیی‌‌و بەهێزبوونی گیانی خۆپەرستی‌و رق‌و تۆڵەکردنەوە لەنێوان ژن‌و مێرددا، کێشەکان کەڵەکە دەبن‌و دوای چەند ساڵێک دەتەقنەوە، هۆکارەکان زۆرن، بەڵام چارەسەرەکەیان یەکە: جیابوونەوە!

فیردۆس، ژنیکی تەمەن ٢٤ ساڵەو لەشاری دهۆک دەژی، ماوەی چەند مانگێکە لەهاوسەرەکەی جیابوەتەوە، ئەو سەبارەت بەهۆکاری جیابوونەوەی خۆی ئاماژە بەوە دەکات کە دوای ئەوەی خوێندنی زانکۆی تەواو کردوەو دانەمەزراوە، گه‌نجێكی ناسیوەو پەیوەندی خۆشەویستی لەگەڵ دروستکردوەو بوەتە "سوارچاکی خەونەکانی"و ژیانی هاوسەریی لەگەڵ پێکهێناوە، بەڵام دوای هاوسەرگیریی هەموو خەونەکانی بوون بەسەراب، ئەو وتی "دوای تێپەڕینی چەند مانگێك بەسەر هاوسەرگیریمان هەموو خۆشی‌و خۆشەویستیمان گۆڕاو رووی لەناخۆشی‌و ناتەبایی کرد، بۆم ده‌ركه‌وت كه‌ ئه‌و به‌ته‌له‌فون قسه‌ له‌گه‌ڵ كچێكی تر ده‌كات‌و دڵی بەمنەوە نەماوە، تا وای لێهات مێرده‌كه‌م شه‌وان شوێنی خه‌وتنی له‌من جیا كرده‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی دەرفەتی باشتری هه‌بێت بۆ قسه‌کردن، تا گەیشت بەوەی زۆرجار شه‌وانیش نه‌ده‌هاته‌وه‌ ماڵ، بۆیه‌ بڕیارمدا كۆتایی به‌م دڵشکاویی‌و ناخۆشیانه‌ بهێنم‌و داوای لێك جیابونه‌وه‌م لێكرد، ئه‌و وتی من هیچ شتێك به‌تۆ ناده‌م، منیش ناچاربووم رازی بم ته‌نها بۆ ئه‌وه‌ی رزگارم بێت".

یاساناسان هۆکاری زۆربوونی جیابوونەوە لەهەرێمی کوردستان بۆ کۆمەڵێ هۆکار دەگەڕێننەوە، دۆخی ئابوری‌و بێکاری‌و لێکتێنەگەیشتن لەهۆکارە سەرەکییەکانی ئەم ڕێژەیە بەرزەی جیابوونەوەدایە، ئەمە جگە لەوەی فاکتەرێکی بنەڕەتی دیکە ئەوەیە ژنان بوون بەکاراکتەرێکی چالاک‌و بەرهەمدار لەناو خێزانداو خاوەنی سەربەخۆیی ئابوری خۆیانن‌و خوازیارن دوور لەنەریتی پیاوسالاریی مامەڵەیان لەگەڵ بکرێ‌و خێزان پێکبهێنن.

دادگای سلێمانی

دڵنیا عەبدوڵا، كچە پارێزەرێکەو چەندین دۆسیەی بەرگری کردن لەو ژنانەی گرتوەتە ئەستۆ کە لەپیاوەکانیان جیابوونەتەوە، ئەو ئاماژە بەوە دەکات لەئێستادا زۆربەی حاڵەتەکانی جیابوونەوە لەنێوان تازە هاوسەران ڕوودەدەن‌، هۆکارێکی سەرەکیش خراپی دۆخی ئابوورییە کە بارگرانی دەخاتە سەر هەردوو هاوبەشی ژیان، ئەو وتی "تێکچوونی دۆخی ئابووری‌و زیادبوونی ڕێژەی هەژاری‌و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری، پەیوەندییەکی نزیکیان بەو هۆکارانەوە هەیە کە دەبنە هۆی ئەم زیادبوونە بەرچاوەی حاڵەتەکانی جیابوونەوە، جگە لەوەش گۆڕانکاری سیستەمی بەها کۆمەڵایەتی‌و ئەخلاقییەکان لەکۆمەڵگەی کوردییداو گۆڕانکاری لەپلەبەندی ئەولەویەتەکانی تاک بەشدارن لەبەرزبوونەوەی رێژەی جیابوونەوە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان".

وتیشی "هاوکات بەهۆی بڵاوبوونەوەی ئامڕازەکانی سۆشیال میدیاو تەکنەلۆجیای پەیوەندییەوە گۆڕانکارییەکی بەرچاو لەخودی چەمکی هاوسەرگیریدا ڕوویداوە، کە ئەمەش بووەتە هۆکاری جیابوونەوەی زیاتر، هەروەها بەهۆی پەرەسەندنی بارودۆخی ژنان لەئەنجامی خوێندن‌و کرانەوەیان روەو بازاڕی کار، کە زۆرێک لەژنان ئیتر لەچەمکی هاوسەرگیری پیاوانە ڕازی نین‌و نایانەوێ ژن تەنیا وەک ئیکسسواراتێک بۆ پیاوو ئامڕازێک بۆ چێژوەرگرتنیان ببینرێت".

دڵنیا ئەوە رووندەکاتەوە کە زۆر پێگەو ڕۆڵی ژنان لەکۆمەڵگادا بەبێدەنگی گۆڕاوەو زیاتریش دەگۆڕێت، ئەمەش یەکێکە لەهۆکارەکانی بەرزبوونەوەی ڕێژەی جیابوونەوە، ئەو ڕێسا کۆمەڵایەتی‌و یاسا باوانەی کە پێشتر پەیوەندییە هاوسەرگیرییەکانیان بەڕێوەدەبرد، ئیتر کارا نین‌و لەگەڵ کولتوری ئەمڕۆدا ناگونجێن، ئەو وتی "ژنان ئەمڕۆ ڕۆڵی ئابوورییان لەخێزاندا هەیەو هەندێکجار رەنگە توانای ئابورییان لەتوانای مێردەکانیان زیاتریش بێت، ئەم سەربەخۆییە ماددییە بەشێوەیەکی سروشتی سەربەخۆیی ئەخلاقی‌و سۆزداری‌و دەروونی لەناویاندا دروستکردووەو نایانەوێ چیتر ملکەچی پیاو بن، ئێستا ژنان هۆشیارییەکەی زیاتریان سەبارەت بەماف‌و کەسایەتتی خۆیان هەیەو پێداویستییەکانی لەپەیوەندی لەگەڵ پیاوەکەدا جیاوازە لەجاران، بیرۆکەی جیابوونەوە بۆ ژن کاتێک روودەدات کە پیاوەکە بەشێوەیەک مامەڵەی لەگەڵدا بکات لەمرۆڤ بوون‌و کەرامەت‌و کەسایەتی ئەو کەم بکاتەوە، لێرەوە هاوسەرگیری پێویستی بەتێگەیشتن‌و گرنگیدانی زیاتری پیاوانە بۆ ئەوەی بەردەوام بێت‌و بەپتەوی بمێنێتەوەو خێزانەکان لەجیابوونەوە بپارێزن".

بەپێی ئەو ئامارانەی ئەنجومەنی دادوەری ھەرێمی کوردستان سەبارەت بەجیابوونەوە بڵاویکردونەتەوە هۆكار زۆرن كه‌ وادەکات خێزانەکان هه‌ڵبوه‌شنه‌وه‌، وەک لێکتێنەگشتن‌و نه‌گونجاندن له‌گه‌ڵ یه‌كترو جیاوازی ته‌مه‌ن‌و هۆكاری نه‌زۆكی‌و ناپاکی هاوسەرگیری‌و ژنهێنانی دووه‌م‌و نه‌بونی ماڵی جیاو بێکاری‌و خراپی باری دارایی‌و توندوتیژی خێزانی‌و دەستێوەردانەکانی خێزان‌، هاوسەرگیری پێشوەختەو تووشبونی یه‌كێكیان به‌نه‌خۆشی درێژخایه‌ن‌و كۆچكردن‌و چه‌ندان هۆكاری دیكه‌، ده‌رونناسێكیش پێیوایه‌ هه‌ندێكجار خراپ بەکارهێنانی ته‌كنه‌لوژیای ئه‌م سه‌رده‌مه‌ هۆكارێکی دیکەی  به‌رزبونه‌وه‌ی حاڵه‌ته‌كانی لێكجیابونه‌وه‌یە.

نورمان عه‌لی، کە ده‌رونناسە لەشاری دهۆک پێیوایە جیابوونەوە دیاردەیەکی دەرونیشە، لەبەرئەوەی کاریگەریی زۆر لەسەر دەروون‌و لایەنی سایکۆلۆژیی منداڵ‌و خێزان دادەنێت، ئەو وتی "هۆكارێكی دیكه‌ كه‌ كاریگه‌ری زۆر له‌ژیانی هاوسه‌رگیری ده‌كات‌و ده‌بێته‌ هۆی لێكجیابونه‌وه‌ لەئەمڕۆدا سۆشیال میدیایە کە زۆرێک لەژنان‌و پیاوان‌و کچان‌و کوڕان خوویان پێوەگرتووە، بەتایبەتی کە لەم ساڵانەی دواییدا پەیوەندی خۆشەویستی لەڕێگەی سۆشیال میدیاوە سەریهەڵداوە، دوو کەس هەر یەکەو خۆی بەشێوەیەکی ئایدیاڵ نیشان دەدات، سەرنجی یەکتر ڕادەکێشن، کاتێک هاوسەرگیری دەکەن، هەریەکەیان بۆی دەردەکەوێت لایەنی بەرامبەر بەو شێوەیە نییە کە لەخەیاڵیدا دروستیکردووەو ئه‌و سۆزو بەڵێنانەی له‌كاتی خوشه‌ویستی به‌یه‌كیانداوە دوای هاوسه‌رگیری جێبه‌جێ ناكرێن، بۆیە‌ هەرزوو بەرەو جیابوونەوە دەچن".

وتیشی "ناخۆشترین برینی دەرونی لەجیابوونەوەی ژن‌و مێرددا چارەنوسی منداڵە، کە زۆرجار کاریگەری دەرونی درێژخایەن لەسەر هەموویان بەجێدەهێڵێت".

کاری ئەنگل بۆلیغان

زۆرێک لەکۆمەڵناسان ئاماژە بەوە دەکەن ئەو ئامارانەی لەبارەی جیابوونەوەی خێزانەکان لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان بڵاودەکرێنەوە مەترسیدارن‌و پێویستی بەزەنگی ئاگادارکردنەوەیە، ئەرکی ئەوە دەخاتە سەرشانی لایەنە پەیوەندیدارەکانی حکومەت‌و پەروەردەو ڕێکخراوەکان‌و ناوەندەکانی ئایینی بۆ ئەوەی هەڵوەستە لەسەر هۆکارەکانی بکەن‌و رێنماییان گەنجان بکەن کە چۆن خێزانەکانیان لەجیابوونەوە بپارێزن، لەبەرئەوەی هەڵکشانی رێژەی جیابوونەوە بەم شێوە مەترسیدارە کاریگەری لەسەر هەموو لایەنەکانی دیکەی ژیان دەبێت.

ناز محەمەد، توێژەری کۆمەڵایەتییە لەشاری هەولێر، ئاماژە بەوە دەکات کە کاریگەری بەرزبوونەوەی رێژەی جیابوونەوە بەم ئەندازە مەترسیدارە دوای چەند ساڵێک ڕوون دەبێتەوە بۆ کۆمەڵگە، ئەو وتی "دیاردەی جیابوونەوە بەم رێژە زۆرە دیاردەیەکی دیکەی بەدوادا دێت ئەویش دواکەوتنی تەمەنی هاوسەرگیریی‌و قەیرە بوونە، لەبەرئەوەی گەنجان زیاتر لەبیرۆکەی هاوسەرگیریی دەترسن، ئەمەش وایان لێدەکات هاوسەرگیری دوابخەن‌و ئامادە نەبن بەرپرسیارێتی خێزان لەئەستۆ بگرن بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی کێشەی ئابووری‌و پابەندبوونی ژیانی خیزانی‌ نەبنەوەو فشاریان لەسەر زیاتر نەبێت، ئەم دواکەوتنەی تەمەنی هاوسەرگیریش لەساڵانی ئایندەدا هاوشێوەی جیابوونەوە مەترسیدارە لەڕووی کاریگەرییەکانییەوە".

وتیشی "ئامارەکان باشترین بەڵگەن بۆ سەلماندنی ئەم مەترسییە، کە لەماوەی حەوت ساڵی رابردوودا لەهەرێمی كوردستان رێژەی جیابونەوەی نێوان هاوسەرەكان سێ هێندە زیادیكردووە، بەڵام پرۆسەی هاوسەرگیری هەڵکشانێکی سنوورداریان بەخۆیانەوە بینیوە، رێژەی تەڵاق‌و جیابوونەوە ١٤٠% زیادیکردووە ، لەکاتێکدا رێژەی هاوسەرگیری لەهەمان ماوەدا تەنها ٣٠% زیادی کردووە".

سەرچاوە : ئاوێنە