ن/ بەرزان حەمە سوور
زمانی دایک ..
* گرنگی وکاریگەری وسوودەکانی بەکارهێنانی زمانی دایک ..
یاسای نەتەوە یەکگرتووەکان سەبارەت بە فێرکردنی زمانی دایکی بە منداڵان و پێویستییەکەی لە جیان بەتایبەتی وڵاتانی داگیرکراو و کاریگەری زمانی دایکی لەسەر ئاسانکاری قۆناغەکانی خوێندن بۆ منداڵان بەتایبەت لە کوردستان :
کاتێک باس لە یاسای نەتەوە یەکگرتووەکان دەکەین، زۆر بڕیار و ڕێککەوتنی پەیوەندیدار بە مافی مرۆڤ و مافی خوێندنەوە هەیە. یەکێک لەو بڕیارنامانە کە دەبێت لەبەرچاوی بگرین، بڕیارنامەی ژمارە ٦١/٢٦٦ی ئەنجومەنی گشتییە لە ٤ی خاکەلێوەی ٢٠٠٧ سەبارەت بە مافی منداڵ بۆ خوێندن بە زمانی دایکی. ئەم بڕیارنامەیە گرنگی فێربوونی زمانی دایکی بۆ منداڵان دەناسێت و داوا لە دەوڵەتان دەکات کە ڕێوشوێنی پێویست بگرنەبەر بۆ دابینکردنی دەرفەتی فێربوونی زمانی دایکی بۆ منداڵان لە وڵاتانی داگیرکراو و ناسەربەخۆ.
پەروەردەکردنی منداڵان بە زمانی دایکی بۆیان بە مافێکی بنەڕەتی دادەنرێت، بەو پێیەی یارمەتیدەرە بۆ بەهێزکردنی ناسنامەی کولتووری و بەرزکردنەوەی ئاستی پەروەردە و تێگەیشتنیان. کاتێک منداڵان بە زمانی دایکی فێر دەبن، باشتر دەتوانن لە چەمکە ئەکادیمی و کۆمەڵایەتییەکان تێبگەن، هەروەها توانای پەیوەندی و کارلێکی باشتریان لەگەڵ مامۆستا و هاوپۆلەکانیان هەیە. هەروەها زمانی دایکی متمانە و کارلێکی کۆمەڵایەتی و پەیوەندی کولتووری بەرەوپێش دەبات.
* دەربارەی کوردستان:
لە کوردستان فێرکردنی منداڵان بە زمانی دایک گرنگییەکی زۆری هەیە.
کوردستان ناوچەیەکی فرە کولتوری و فرە زاراوە وبنەزاری زمانی کوردیە، و بە زمانی داگیرکەرانی عەرەبی فارسی وترکی قسە دەکەن.دەخوێنن ودەنوسن ، زۆرێک لە زاراوەی کوردی لە ناوچەکەدا قسەی پێدەکرێن.
زمانی دایک ئامرازێکی چارەنووسسازە بۆ پاراستنی شوناسی کولتووری کورد و پێشخستنی پێکەوە ژیانی کولتووری و کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگادا. فێرکردنی زمانی دایکی منداڵان لە کوردستان زۆر گرنگە بۆ بەرزکردنەوە و پەرەپێدانی توانا پەروەردەییەکانیان.
کوردستان لە ئەنجامی داگیرکاری و ململانێ بەردەوامەکان ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگی پەروەردەیی بووەو تو ئەمڕۆش دەبێتەوە! لە هەندێک بواردا پەروەردە و فێربوونی زمانی دایکی منداڵان سەرکوت دەکرێت و پەراوێز دەخرێت. پێویستە حکومەتەکان و ڕێکخراوە پەیوەندیدارەکان هەنگاوی خێرا بنێن بۆ پێشخستنی مافی منداڵان بۆ فێربوون بە زمانی دایکی و دابینکردنی ژینگەیەکی فێرکاری گشتگیر و یەکگرتوو.
جگە لەوەش پێویستە جەخت لەسەر ڕاهێنانی مامۆستایان و دابینکردنی سەرچاوەی پەروەردەیی بۆ پەروەردەی زمانی دایکی بکرێتەوە. پێویستە بەرنامە پەروەردەییەکان بە ئامانجی بەرەوپێشبردنی فێربوون و فێرکردنی زمانی دایکی بە شێوەیەکی کاریگەر پەرەی پێبدرێت، بە پێشکەشکردنی مەنهەجی گونجاو و کەرەستەی خوێندن کە بە زمانی دایکی منداڵان بەردەستە.
دیارە فێرکردنی زمانی دایکی بە منداڵان لە کوردستان کاریگەرییەکی گەورەی هەیە لەسەر ئاسانکاری قۆناغەکانی خوێندن بۆیان. فێربوونی زمانی دایکی یارمەتیدەرە بۆ باشتر تێگەیشتن لە چەمکە ئەکادیمییەکان و باشترکردنی توانای زمانەوانی و پەیوەندیکردنی منداڵان
لە کۆتاییدا وڵاتانی داگیرکراو بە کوردستانیشەوە ناچارن ئەوپەڕی بایەخ بە فێرکردنی زمانی دایکی منداڵان بدەن. پێویستە حکومەتەکان هەنگاو بنێن بۆ دابینکردن و پێشخستنی دەرفەتەکانی فێربوونی زمانی دایکی وەک بەشێکی سەرەکی لە سیستەمی پەروەردەدا. هەروەها پێویستە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕۆڵێکی کارا ببینن لە پشتیوانیکردن و پێشخستنی ئەم مافە گرنگە.
پەروەردەی زمانی دایکی بۆ منداڵان تەنیا مافێک نییە کە پێویستە ڕێزی لێ بگیرێت و جێبەجێ بکرێت، بەڵکو (وەبەرهێنانێکە) لە داهاتوودا. کاتێک منداڵان بە زمانی دایکی فێر دەبن، دەتوانن بە تەواوی دەرفەتەکانی خوێندن و گەشەپێدانی کەسی و پیشەیی بقۆزنەوە. پەروەردەی زمانی دایکی بەشدارە لە بنیاتنانی نەوەی داهاتوو کە توانای بەشداریکردنی کاریگەرانەی هەبێت لە کۆمەڵگا و پێشخستنی گەشەپێدانی بەردەوام.
کەواتە، پێویستە هەوڵی هاوبەش لەلایەن حکومەت و ڕێکخراو و پێکهاتەکانەوە هەبێت بۆ پێشخستنی مافی فێربوونی منداڵان بە زمانی دایکی. پێویستە پێکەوە کاربکەین بۆ لابردنی ئاستەنگەکانی بەردەم بەدیهێنانی ئەم مافە و دابینکردنی ژینگەیەکی فێرکاری گشتگیر و یەکسان بۆ هەموو منداڵان.
لە کۆتاییدا فێرکردنی زمانی دایکی منداڵان بۆ دەستەبەرکردنی پەروەردەی سەرکەوتوو و گەشەسەندنی کەسی و کولتوورییان زۆر گرنگە. یەکێکە لە هەنگاوە گرنگەکان بۆ بەرەوپێشبردنی دادپەروەری پەروەردەیی و گەیشتن بە گەشەسەندنی هەمەلایەنە لە وڵاتانی داگیرکراو بە کوردستانیشەوە و پێدانی دەرفەتی یەکسان بۆ منداڵان بۆ سەرکەوتن و خۆشگوزەرانی.
دەرەنجام... پێویستە ئەوەمان لەبیربێت کە فێرکردنی زمانی دایکی بە منداڵان تەنیا پرسێکی پەروەردەیی نییە، بەڵکو پرسێکی یاسایی و کولتوورییە. پێویستە حکومەت و ڕێکخراوەکان پێکەوە کار بکەن بۆ گرتنەبەری سیاسەتی پەروەردەیی گشتگیر کە مافی فێربوونی منداڵان بە زمانی دایکی مسۆگەر بکات، بۆ ئەوەی گەشەسەندنی هەمەلایەنە و بەردەوام لە کۆمەڵگا داگیرکراوەکاندا بەدەست بهێنن.
* کاریگەرییە دەروونییەکانی زمانی دایک لەسەر دەروونی منداڵ و بنیاتنانی کەسایەتییەکەی و کاریگەرییە ئەرێنییەکانی لەسەر خەڵکی بەگشتی؟
زمانی دایک ڕۆڵێکی چارەنووسساز دەگێڕێت لە پێگەیاندن و گەشەکردنی منداڵ و بنیاتنانی کەسایەتییەکەیدا. زمانی دایک ژینگەیەکی دەوڵەمەندی پەیوەندیکردن و بناغەیەکی بەهێز بۆ کارلێکی کۆمەڵایەتی و سۆزداری نێوان منداڵ و دایک و باوکی دابین دەکات. لێرەدا چەند کاریگەرییە دەروونییە ئەرێنییەکانی زمانی دایک لەسەر دەروون و بنیاتنانی کەسایەتی منداڵ دەخەینەڕوو:
1- بەرزکردنەوەی متمانە بەخۆبوون: کاتێک منداڵ زمانی دایکی بەکاردەهێنێت و توانای دەربڕینی هەست و بیرکردنەوەی هەیە بە ئاسانی، هەست بە ناسینەوە و قبوڵکردنی دەکات. ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ بەرزکردنەوەی متمانە بەخۆبوونی و وێنەی ئەرێنی خۆی.
2- پەرەپێدانی تواناکانی پەیوەندیکردن: فێربوونی زمانی دایک یارمەتی منداڵ دەدات بۆ پەرەپێدانی تواناکانی پەیوەندی زارەکی و نازارەکی. باشتر دەتوانێ پێویستی و ئارەزووەکانی خۆی دەرببڕێت و لە کەسانی دیکە تێبگات، ئەمەش توانای پەیوەندیکردنی کاریگەر و دروستکردنی پەیوەندی تەندروست لەگەڵ کەسانی دیکە بەرز دەکاتەوە.
3- پەروەردەکردنی سەربەخۆیی کولتووری: فێربوونی زمانی دایکی بەشێکی گرنگی سەربەخۆیی کولتوورییە. منداڵ ئەزموونێکی ورووژێنەری شانازی و ناسنامە دەژی کاتێک زمانی دایکی بەکاردەهێنێت و پەیوەندی لەگەڵ ئەندامانی هەمان کولتووردا دەکات. منداڵ هەست بە پەیوەندی بە مێژوو و کولتوورەکەیەوە دەکات و پەرە بە هۆشیاری کولتووری دەدات.
4- بەرەوپێشبردنی بیرکردنەوە و فێربوون: منداڵ باشتر فێردەبێت کاتێک ناوەڕۆکی پێشکەشکراو بە زمانی زگماکی خۆی بێت. تێگەیشتنێکی قووڵتر و شیکارییەکی وردتر کاتێک بەدەست دێت کە منداڵ بتوانێت بە زمانی دایکی فێربێت. زمانی دایکی دەتوانێت بەشداری بکات لە بەرەوپێشبردنی IQ منداڵ.
5- بەهێزکردنی پەیوەندی خێزانی: زمانی دایک پەیوەندی سۆزداری نێوان منداڵان و ئەندامانی خێزانەکەیان بەرز دەکاتەوە. کاتێک زمانی دایک لە ماڵەوە بەکاردەهێنرێت، پەیوەندی خێزان و کارلێکی ئەرێنی نێوان ئەندامانی خێزان بەرز دەبێتەوە. ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ دروستکردنی پەیوەندییەکی تەندروست و بەهێز لەناو خێزانەکەدا.
6- بەرزکردنەوەی زیرەکی سۆزداری: فێربوونی زمانی دایک بەشدارە لە گەشەکردنی زیرەکی سۆزداری منداڵ. دەتوانن لە هەست و سۆز تێبگەن و بە شێوەیەکی تەندروست و گونجاو دەریببڕن. ئەم کارامەیی سۆزداریانە پەیوەندی کۆمەڵایەتی بەرز دەکەنەوە و یارمەتی منداڵان دەدەن مامەڵە لەگەڵ فشار و تەحەددیاتی سۆزداریدا بکەن.
7- پێشخستنی ئاوێتەبوونی کۆمەڵایەتی: کاتێک منداڵان بە زمانی دایکی قسە دەکەن، تێکەڵبوونی کۆمەڵایەتییان لەگەڵ کۆمەڵگەدا بەرز دەبێتەوە. توانای پەیوەندیکردن و کارلێککردنیان لەگەڵ ئەوانی دیکەدا هەیە لە گروپی کولتووری هاوبەشدا، ئەمەش بەشدارە لە دروستکردنی پردی لێکتێگەیشتن و هاوکاری.
بە گشتی زمانی دایک کاریگەری ئەرێنی لەسەر بنیاتنانی دەروونی و کەسایەتی منداڵ دەبێت، بەمەش بەشدارە لە بەهێزبوونی گشتیی خەڵک. پاراستنی زمانی دایک و ڕەخساندنی دەرفەت بۆ فێربوونی لە کۆمەڵگا داگیرکراوەکاندا بەشێکی گرنگی پاراستن وژیانی ئارامە.
دەبێت هەموومان کاربکەین بۆ بەرەوپێشبردن و ڕەخساندنی دەرفەتی فێربوونی زمانی دایکی بۆ منداڵانی وڵاتانی داگیرکراو بە کوردستانیشەوە. کاریگەری زمانی دایکی لەسەر ئاسانکاری قۆناغەکانی خوێندن و بەرزکردنەوەی ناسنامەی کولتووری و بەرزکردنەوەی پەیوەندی و کارلێکی کۆمەڵایەتی ناتوانرێت چاوپۆشی لێ بکرێت. فێرکردنی زمانی دایک، مافەکانی منداڵ بەرەوپێش دەبات و وەبەرهێنانێکە بۆ داهاتوو.
کەواتە، با هەموومان یەکبگرین بۆ پێشخستن وجێبەجێکردنی یاسای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ پەروەردەی زمانی دایکی بۆ منداڵان و دڵنیابوون لەوەی کە دەرفەتی فێربوونی زمانی دایکی لە هەموو جیهاندا بەردەستە، بەتایبەتی لە ناوچە داگیرکراوەکاندا. ئەمەش مافەکانی منداڵان بەرەوپێش دەبات و بەشداری دەکات لە بنیاتنانی داهاتوویەکی باشتر و گەشەسەندووتر بۆ نەوەکانی داهاتوو.
