ڕۆمانی (پیاوەكان بە خەونیش نەگەڕانەوە) ڕۆمانێكە لە نووسینی مەحمود نەجمەدین، كە لە دوای ئەزموونێكی چەندین ساڵەی ئەو نووسەرە لاوە لەبواری چیڕۆكنووسیندا هاتۆتە بەرهەم. ڕۆمانەكە بەهۆی ئەو بابەتەی بووەتە تەوەری سەرەكی ناوەرۆكەكەی و شێوازی گێڕانەوەو زمانی داڕشتنی بە شایانی ئەوەی دەزانم هەڵوەستەی لەسەر بكرێت و بە وردی بخوێندرێتەوە.
ئەوەی چیڕۆكەكانی ئەو نووسەرە بخوێنێتەوە هەست دەكات تێكستەكانی زۆر پڕن لە ڕووداو، بە چەشنێك خوێنەر لە كاتی خوێندنەوەیاندا هەست دەكات كە ڕووداوەكان زۆر پەلوپۆ دەكێشن زۆر بابەتی نەگوتراوی دیكە دەورووژێنن وەك بڵێی گێڕانەوەیان پانتاییەكی زیاتریان پێویست بێت لەوەی لە چوارچێوەی كورتەچیرۆكێكدا ئۆقرە بگرن، لەپاڵ ئەمەدا كە خەیاڵ و فەنتازیاش ئاوێتەی بنیاتی چیڕۆكەكانی دەبن هێندەی دیكە چڕییان پێ دەبەخشن. لە خوێندنەوەی هەردوو كۆمەڵە چیڕۆكی (هاوشێوەكانی سەلیم جەودەت و پاسەكەی گووروون)دا ئەو ڕاستییەمان بۆ دەردەكەوێت كە هەریەكە لەو چیڕۆكانە ئەگەر بگوازرێنەوە بۆناو فەزای ڕۆمان ئەوا كارەكتەرەكان بوارێكی فراوانتریان بۆ دەڕەخسێ كە زۆر سەراوو دەراوی دیكەی نەگوتراوی ژیانیان بخەنە ڕوو. دیارە نووسەر خۆیشی دركی بەم ڕاستییە كردووە بۆیە لە ڕۆمانی (پیاوەكان بە خەونیش نەگەڕانەوە) ئەو ئەزموونەی پیادە كردووە بۆئەوەی كارێكی ئەدەبی بێنێتە ئاراوە كە شایستەی هەڵوەستە لەسەر كردن بێت .
نووسەر لەم ڕۆمانەدا تیشك دەخاتە سەر كارەساتی تراژیدیایی جەنگ و ماڵوێرانبوونی مرۆڤی كورد. من زۆر جار تێبینیی ئەوەم كردووە كە كاتێك جەنگ كراوەتە مژاری زۆر چیڕۆك و ڕۆمانی كوردی زیاتر كاری لەسەر ڕەهەندە مێژووییەكەی ئەو ڕووداوانە كردووە كە مرۆڤی كورد پیایاندا گوزەری كردووە، بەو مانایەی جەنگ وەك حاڵەتێكی ناهاوسەنگ بوون لەیەكێك لە وێستگەكانی مێژوی ژیانی ئەو كۆمەڵگایە خۆی بەرجەستە كردووە، نەك بەو دیوەی كە ئەو ناهاوسەنگییە بووبێتە بەشێك لە پێكهاتەی كەسایەتی مرۆڤەكان، یان ئاوێتەی بەشێك لە ڕەفتارو خەسڵەتە سایكۆلۆژییەكانیان بووبێ. لەلایەكی دیكەوە هەست بەوە دەكرێت جەنگ لەنێو زۆرێك لەو كارە ئەدەبییانەدا تەنیا ئاماژەیەكە بۆ ڕەنگی واقیعێكی مێژوویی كە بە ناچاری دەبێ باسی لێوە بكرێت. ئەوە جگە لەوەی جاری واش هەبووە تەنیا بەمەبەستی بانگەشەی ئایدیۆلۆژی و سیاسی ئاماژەیان پێ دراون كە ئەوانە بە ئاسانی ناچنە نێو قاڵبی كاری ئەدەبییەوە. هەڵبەتە لەپاڵ ئەوانەشدا كاری جوان و شایستە هەن كە جێگەی تێڕامان و هەڵوەستە لەسەر كردنن. یەكێك لەو كارانە ڕۆمانی (پیاوەكان بە خەونیش نەگەڕانەوە)یە، كە جەنگ و دەرهاویشتەكانی كراونەتە مژاری سەرەكی. نووسەر نەهاتووە تەنیا ڕووداوگەلێكی مێژوویی تۆمار بكات، بەڵكو لە حاڵەتی بەقوربانیبوونی مرۆڤە ستەمدیدەكان دەدوێت. ئەو مرۆڤانەی كە لەدوای بێدەنگبوونی دەنگی تۆپ وتفەنگەكان و لەوكاتەی دووكەڵی بۆردومانەكان بەرۆكی ئاسمان بەردەدەن و چیتر دەنگی هاڕەی فڕۆكەو گرمەی تانكەكان نابیسترێن، ئیتر قۆناغی تلانەوەی مرۆڤ بە دەستی كۆستەكانیانەوە دەست پێدەكات..ئەو ڕۆمانە باس لە كۆست و برینە قووڵەكانی جەنگ دەكات، لەو كاتەی مرۆڤەكان دەئاڵێنە جەنگێكی ڕۆحی لەگەڵ ئاسەوارە نەگریسەكانی جەنگ.
ئەوەی لەم ڕۆمانەدا جێگەی سەرنجە نووسەر تراژیدیای ئەو ژنانە دێنێتە بەر دیدی خوێنەر كە لەدوای هەموو جەنگێكدا تاڵاوی دەربەدەری و پەرتەوازەبوون و لانەوازەیی دەچێژن. ڕۆمانی كوردی بەقەدەر گەورەیی ئەو حاڵەتە سەختەی ژنانی قوربانی هێشتا وەكو پێویست ئاوڕی لەم لایەنە نەداوەتەوە. لەم ڕۆمانەدا ژنانی ستەمدیدەو قوربانی تەنیا وەكو فیگوری ناو ڕووداوەكان و هەر تەنیا لە چركەساتێكی مێژووییدا نەخراونەتە ڕوو، بەڵكو بە ناخی ئەو مرۆڤانەدا شۆڕبووەتەوە، لەوێ چەمكی لێكدابڕانی لەنێو ڕەهەندێكی ڕۆحی و سایكۆلۆژییەوە هێناوەتە بەرباس. ئەو زەبرەی كیمیاباران و ئەنفال و وێرانكردن لە جەستەی كۆمەڵگەی كوردی وەشاندووە، كۆمەڵگەی كردووە بە هەزاران پارچە، هەر پارچەیەكی چیڕۆكێكە، نووسەر هاتووە ڕێك وێنەی ئەو پەرتەوازەییەی گرتووە، بۆیە سەیر نیە ئەگەر سەرەتا وا هەست بكەیت كە سەرگوزشتەی هەر مرۆڤێكی ناو ڕۆمانەكە چیڕۆكێكی سەربەخۆیەو دەكرێ لە دەرەوەی ڕۆمانەكەشدا بوونی خۆیان بسەلمێنن، بەڵام لەخوێندنەوەی سەرجەمی ڕۆمانەكەدا دەبینین ئەو سەرگوزشتانە هەموویان دەڕژێنە ناو ڕەوگەی چیڕۆكێكی پڕ لە تراژیدیایی هێلی سەرەكی ڕۆمانەكە. نووسەر بە تەكنیكێكی تایبەتی هاتووە ئەو سەرگوزشتانەی ئاڕاستە كردووە. بەڵام دەبێ ئەوەش بگوترێ كە هەندێك لەو سەرگوزشتانە لەكاتی خوێندنەوەیاندا هەست بەجۆرێك لە ناڕۆشنی و ئاڵۆزبوونیان دەكرێت، بەجۆرێك خوێنەر ئەگەر زۆر وریا نەبێت ڕەنگە نەتوانێ بە ئاسانی لەنێو داڕشتنی پڕ لە فەنتازیا و خەیاڵی تێكستەكەدا ڕێگا دەر بكات.
لەكاتێكدا ئەگەر لە ئەزموونی كورتەچیڕۆكەكانی نووسەر ورد ببینەوە جیاوازییەكی تەواو لەم ڕووەوە بەدی دەكەین، لەوێ چیرۆكەكان ڕۆشنن، خوێنەر زۆر ماندوو ناكەن، لێرە ڕووداوەكان بەشێوەیەكی دیكە خۆ دەخەنە ڕوو كە وەك بڵێی دەبێ خوێنەر ئامادەیی تەواوی تێدابێت تا پێ بەپێ لەگەڵ ڕووداوەكاندا بڕوات و لە تێگەیشتنیاندا تووشی لێ دابڕان و پەرش و بڵاوی نەبێ.
نووسەر لەم ڕۆمانەدا زۆر بە وردی بەناو سایكۆلۆژیای ژندا شۆڕ بۆتەوە. ژن لەوێدا نەك هەر قوربانیی دەستی كەلتوورێكی كۆنەپارێزیی پیاوسالارییە، بەڵكوو قوربانیی زۆر گەورەی ئەو ڕووداوە پڕ لە كارەساتانەشە كە وەك دەرهاویشتەیەكی دزێو لەدوای هەموو جەنگ و پشێوییەكاندا وەك برینی سەخت لەسەر جەستەی كۆمەڵگادا دەمێننەوە، بە جۆرێك هەناوی دەخۆن و دەیخەنە بەردەم ئەگەری پارچەپارچەبوونێكی وا كە بە زەحمەت بتوانێ خۆی بۆ كۆبكرێتەوە، تراژیدیای ژن لە كۆمەڵگایەكی ژێر دەستی هزری كۆنەپارێزی لە رۆژگاری جەنگ و دوای كۆتاییهاتنی زۆر قورستر دەبێتەوە. نووسەر لە میانی كەسایەتی (شكۆفە یان مەهتاب) دا ئازارە قورسەكانی ژنە قوربانییەكانی دوای جەنگمان بۆ كورت دەكاتەوە. ژن لەوێدا مرۆڤە، بەڵام مرۆڤێك هەمیشە ئازارەكانی فەرامۆش كراون، نووسەر لەمیانی شۆڕبوونەوەی بە ناو قووڵاییەكانی ژیانی ئەو كارەكتەرە وێنەیەكی تراژیدیایی نەك هەر ژن بەڵكو تەواوی مرۆڤە قوربانییەكانمان دێنێتە بەرچاو كە چۆن دەبن بە نێچیری دابڕان و توانەوەیان لە نێو چاوەڕوانییەكی بێ كۆتایی. جێگەی ئاماژە پێكردنە كە ژیانی ئاوارەیی و ئێش و ئازارەكانی دەربەدەری هێندە بە چەشنێكی واقیعی خراونەتە ڕوو كە مرۆڤ وا هەست دەكات نووسەر خۆی تاڵاوی ئەو دەربەدەریانەی چەشتبێ، چونكە كە مرۆڤ بە ناچاری لە زێدی خۆیدا دەترازێ، هێندە تاڵاوی تامەزرۆیی بۆ گەڕانەوە بۆ شوێنی منداڵی خۆی دەچێژێ ئەستەمە كەسێك بتوانێ ئەو ئازارانە بەرجەستە بكات، بەبێ ئەوەی لەناو ئەو ئەزموونە تاڵەدا ژیابێت.
دابڕان و دەربەدەری لەم ڕۆمانەدا هەر تەنیا لە چوارچێوەی ڕووداوێكی نەخواستراو نەخراونەتە ڕوو كە وەك دەرئەنجامێكی نەرێنی هەموو جەنگەكان ئەو دەرهاویشتانە بەدوای خۆیاندا بێنن، بەڵكو پەلی كێشاوە بۆ ڕەهەندێكی قووڵتر، ڕەهەندی نامۆبوونی مرۆڤ. نامۆبوون وەك تراژیدیایەك لە میانی پارچەپارچەبوونی ڕۆحی كارەكەكتەرەكانەوە بەرجەستە كراوە. ژنەكان كە زێدی خۆیان بەجێدەهێڵن ئاوارەو سەرگەردانی شوێنەكانی تر دەبن، هەر گیرۆدەی نامۆبوونێكی جوگرافی نابن، هەر تەنیا شوێن نابێتە كێشە بۆ بەردەوامیدان بە ژیانیان بەڵكو ئەوان لەناو خودی ڕۆحی خۆیشیاندا ئاوارە و دەربەدەر دەبن، ئا لیرەوەیە نامۆبوون وەك تراژیدیایەكی مرۆیی خۆی بەرجەستە دەكات. كاتێك ئەوانە دەكەونە ناو پانتاییەكی بێسنووری نامۆیی، دەبنە بوونەوەری سەرگەردان لەناو دونیای خەون و ئومێد و ڕۆژگاری نامۆبوونیی خۆیان لەنێو حەسرەت و تامەزرۆییدا دەگوزەرێنن.
ڕەشبوونەوەی سنوورە جوگرافییەكان لە بۆتەی ئاوارەبوون و گیرسانەوەیان لەشوێنێكی دیكە یەكێكە لەو خاڵانەی شوێنی ئاماژەپێدانە. ئەم ڕەشبوونەوەیە لەسەر دوو ئاراستە كاری لەسەر كراوە یەكێكیان ئەوەیە مرۆڤ مەرج نییە هەر تەنیا لەنێو ژینگەیەكی ئاشنا بە زمانی دایك و نەتەوەی خۆیدا بژیت تا گیرۆدەی نامۆیی نەبێت، بەڵكو بۆی هەیە لەنێو ژینگەكەی خۆیشت گیرۆدەی نامۆییەكی قووڵ ببیت، كارەساتی ژنەكانی ناو ئەو ڕۆمانە هەر تەنیا شوێن نییە، بەڵكو تلانەوەیانە لەناو نامۆییەكی قووڵ. هەر لەپاڵ ڕەشكردنەوەی ئەو سنوورانەدا نووسەر ئاوێتەبوون و تێكەڵاوبوونێك دروست دەكاتەوە لەنێوان ئەو خەسڵەتانەی مێژوو بە كەلتووری كۆمەڵگەو نەتەوەیەكی دەبەخشێ، ئەو خەسڵەتە جیاوازانەی كە دووركەوتنەوەو لێكدابڕانی زۆرەملێ ڕۆڵی خۆی تێدا بینیوە كە نەتەوەیەك بخاتە بەردەم ئەگەرو مەترسی توانەوەو ونبوونی لەنێو كۆمەڵگاو كەلتوورێكی دیكە. ئەم خاڵە زۆر جێگەی سەرنجە. بەڕاستی شتێكی گرنگە كە ئەدەبی كوردی لەڕێگەی ژانرێكی وەك ڕۆمان كار لەسەر ئەمە بكات، جێگەی داخە كە تا ئێستا وەك پیویست كاری لەسەر نەكراوە.
ئەو تەكنیكەی نووسەر لەم ڕۆمانەدا پیادەی كردووە تەكنیكی گێڕانەوەیەكە بەشێوازی فرەدەنگی، ڕاستە هەریەك لە كارەكتەرەكان خاوەنی چیڕۆك و بەسەرهاتێكن، ڕاستە هەندێ كارەكتەر لەناكاو لەشوێنێكدا دێنە ناو ڕووداوەكانەوە كە پێشتر نەناسێنراون بەڵام دواتر هەست دەكەین دەبن بە فیگورێك لە بونیاتی ڕووداوەكان و لەگەڵ بەردەوامی ڕایەڵەی گێڕانەوەكەش ژمارەی كارەكتەرەكان زیاد دەبن، بەڵام هەر هەمووی هاوبەشن لە هەڵچنینی كۆی گشتی بونیاتی ڕۆمانەكە، ئەم شێوازی فرە دەنگییە لە شێوازی گێڕانەوەدا هەرچەندە لە ڕوواڵەتدا جۆرە ئاڵۆزییەكی بە ڕۆمانەكە بەخشتوە، بەڵام لەهەمان كاتیشدا جۆرە باڵادەستییەكی هونەری جوانی بە دەقەكە بەخشیوە كە لەدوای خوێندنەوەی ڕۆمانەكە هەست دەكەیت ئەو پەرش و بڵاوییانە هەمووی یەكدەگرنەوە ودەبنەوە بە چیڕۆكێكی سفت دەربارەی كارەساتی دەربەدەری و سەرگەردانی.
ئەوەی لەم ڕۆمانە و پێشتریش لە كورتەچیڕۆكەكانی مەحمود نەجمەدین بەدی دەكرێت بریتییە لە دەسەڵاتی نووسەر بەسەر ئەو زمانەی پێی دەنووسێ، لەخوێندنەوەی ڕۆمانەكەدا تەواو هەست بە جوانی و سادەیی زمانی دەربڕین دەكرێت، هەرچەندە جار جارە لێرەو لەوێ وشەیەكی تەتەڵە نەكراوی ژیانی ڕۆژانە خۆی دەپەڕێنێتە ناو داڕشتنەكانی، بەڵام ئەو وشانە زیاتر لەناو دیالۆگی كارەكتەرەكاندا بەدی دەكرێن، هیوادارم ئەو وشانە كەمتر خۆ بئاڵێننە ناو زمانی چیڕۆكخوان. خاڵێكی دیكەی جوان لەم ڕۆمانەدا ناونیشانە سەرنجڕاكێشەكەیەتی كە ئەو ناوونیشانە خۆی لە خۆیدا خەیاڵی مرۆڤ بۆ لای چیڕۆكی تراژیدیایی ونبوون و لێكدابڕان و تەنیایی دەبات، چەند گرنگە ناوونیشان بتوانێ ناوەرۆكی ڕۆمانێك كورت بكاتەوە. بەداخەوە زۆر جار ناوونیشانی كتێب و ڕۆمانەكان خوێنەر دەستخەڕۆ دەكەن و پێشبینییەكی وەها لای خوێنەر دروست دەكەن كە لەكاتی خوێندنەوەیاندا بۆی دەردەكەوێت ناوەرۆكەكەی چەند دوور و دابڕاوە لە ناوونیشانەكەی. بەڵام خۆزگە لە جیاتی وشەی (بە خەونیش) بنووسرابووایە (هەرگیز)، واتە بكرابووایە بە (پیاوەكان هەرگیز نەگەڕانەوە) چونكە هیچ شتێ ناتوانێ ڕێگە لە خەون بگرێت، تەنانەت دەكرێت هەندێ جار خەون و خەیاڵ و تامەزرۆییش بە جۆرێك لە جۆرەكان خەون بن بە چاوی كراوەوە. كێ هەیە ئەوكاتەی ئازیزێكی لە دەست داوە جارێكی دیكە نەهاتبێتەوە خەونی، هەرچەندە ئەو دەربڕینە زۆر جاران لە شێوەی ئیدیۆم بە مەبەستی جەختكردنەوە لەسەر هەرگیز دووبارەنەبوونەوەی شتێكی لەدەستچوو بەكاردەهێنرێت كە نووسەریش هەر بەو مەبەستە بەكاریهێناوە، بەڵام مادام خودی ناوەرۆكی ڕۆمانەكە كار لەسەر خەون و خەیاڵ و بیرەوەری دەكات، بەبۆچوونی من جوانتر بوو بنووسرێت (پیاوەكان هەرگیز نەگەڕانەوە).
لەكۆتاییدا دەمەوێ ئەوە بڵێم كاتێك نووسەرێك كارەسات و تراژیدیا مێژووییەكانی نیشتیمانەكەی دەكاتە بابەتی تێكستێكی ئەدەبی ئەوە خۆی لەخۆیدا هەستكردنە بە بەرپرسیارێتییەكی گەورە. چونكە تەنیا ئەدەب دەتوانێ وردەكاریی پەژارە قووڵەكانی مرۆڤ بنووسێتەوە، كاتێك مرۆڤەكان بەبێ ویستی خۆیان دەبنە قوربانیی دەستی كارەساتەكانی جەنگ، تەنیا مەگەر ئەدەب بتوانێ بچێتە توێی توێی ناخی بریندارو تێكشكاویان، ئەم ڕۆمانە بەقووڵایی ناخی ئەو قوربانییانەدا شۆڕ دەبێتەوە تا لە نزیكەوە بە ئازارە سەختەكانی لێكدابڕان و تەنیایی و چاوەڕوانی كۆتایی نەهاتوویان ئاشنامان بكات.
نووسینی: عەبدولغەنی كاكۆ-ئەڵمانیا
سەرچاوە: galawej
