زەینەب خان ناسراو بە كچە كورد كچی مەلا ڕەئوف ئەفەندی كوڕی مەحمود ئەفەندی كوڕی مەلا سەعدی لە بنەماڵەی خادم سوجادەیە. ڕۆژی 21-3-1900 لەگەڕەكی بەفری قەندی شاری كۆیە لەبنەماڵەیەكی ئایینی و خوێندەوار و نیشتمانپەروەر و ڕۆشنبیر دایكبووە.
ساڵی 1906 باوكی زەینەب خان دەباتە بەغدا بۆ ئەوەی لە ماڵی خاڵی بخوێنێت و لە قوتابخانەی ڕۆشدییە لە بەغدا خراوەتە بەر خوێندن. قوتابخانەی ڕوشدییە یەكەمین قوتابخانەی حكومی بووە كە كچان تێیدا بخوێنن.
زەینەب خان هەتا پۆلی شەشی سەرەتایی لە بەغدا خوێندوویەتی، دواتر باوكی زەینەب خانی هێناوەتەوە بۆ شاری كۆیە. لەكۆیە زەینەب خان دەستی كردووە بە خوێندنی كتێبی ئایینی و زانستی و ئەدەبی.
بەهۆی ئەوەی كە دوو ماڵە جولەكە دراوسێیان بوون فێری زمانی عیبری بووە و زمانەكانی عیبری و عەرەبی و كوردی و فارسی و توركمانی زانیوە.
زەینەب خان چەندین دستنووسی لەدوای خۆی بەجێهشتووە و بیرەوەرییەكان و چەند كورتە چیرۆك و چەند شیعرێكی و دوو دیوانی شیعری لێ بەجێماوە.
ماوەیەك لە گوێڕ و شەقڵاوە فەرمانبەر بووە و بابەتی نووسیوە و هەروەها بابەتی وەرگێڕانیشی بووە كە بۆ چاپكردن ناردوویەتی بۆ گۆڤاری گەلاوێژ.
دیوانی زەینەب خان ناسراو كچە كورد لە 190 شیعری كورت و درێژ و 27 چوارینە و 10 پارچە شیعری منداڵان و تاكە شیعرێكی پێنج خشتەكی پێكهاتووە.
زەینەب خان خوشكی گەورەی یونس ڕەئوف-ە ناسراو بە دڵداری شاعیر بووە و تەنانەت دەوترێت كە زەینەب خان دڵداری شاعیری بەخێو كردووە
ڕۆژی 18-1-1963 بەهۆی نەخۆشی شێرپەنجە گیانی لەدەستداوە و لەهەولێر خاك سپێردراوە.
زەینەب خان نەك هەر شاعیر بووە، بەڵكوو كەسێكی ڕۆشنبیر و نووسەر و داكۆكیكاری مافی ژنان و منداڵان بووە و لەشیعرەكانیدا بە ڕوونی ئەوە دەردەكەوێ.
زەینەب خان هەستی بە ئازاری گەلەكەی كردووە و لەشیعرەكانیدا بە ئاشكرا و ڕوونی بەرگری لە مافی نەتەوەی دەكات و دەڵێ بۆ نیشتمانەكەم تێدەكۆشم و دەبێ گڕوتینم بەو خەباتە بدەن و ئامادەشە لەوپێناوەدا گیانی خۆی بەخت بكات و پێی وایە كە شەڕەفێكی گەورەیە لە پێناو ئازادیدا گیان بەخت بكات. ئەو شۆڕە ژنە، پێی وایە دەبێت هەوڵ بدرێت خاكی زەوتكراو و داگیركاری كوردستان لەدەستی داگیركەران ڕزگار بكرێت و لەوپێناوەشدا دەبێت تێكۆشان هەبێت، چونكە سەربەستی و ئازادی بە بێ تێكۆشان نابێت و سەربەستی قەت نایەتە دی بەو كەسەی كە سەری لە كۆش بێ. گەورەیی ئەو خاتوونە شاعیرە لەوەدا كە ئامادەیە دەست لە منداڵ و مێرد و شوو هەڵبگرێ و شان بەشانی براكانی بچێتە بەرەی شەڕ بۆ بەرگری لە نیشتمان. زەینەب خان لەشیعرەكانی دا ئاماژە بە هێزی پێشمەرگە دەكات و بەئاواتەوەیە كە هەتا مردن هەواڵی شكستی هێزی پێشمەرگە نەبیستێت.
بۆ نموونە لە شیعری زەنگی تێكۆشان ئاماژە بە ئازادی و هێزی پێشمەرگە، خەبات، ڕۆڵی ژنان و خۆشەویستی نیشتمان دەكات:
زەنگی تێكۆشان
بۆ نیشتمان تێئەكــــۆشم، تا گڕوتینم بە جۆش بێ
سەرم بۆ هەوای ئازادی، بەردەوام دەبێ سەرخۆش بص
تا ڕەوڕەوەی عومرم مابێ، هەردەبێ بڕۆم بەرەو پێشەوە
مەشخەڵی هیوا و ئومێدم قەت نابێ گڕی خامۆش بێ
كوڕ و كچی كوردەواری، گوڵشەنی مێرگی وڵاتن
لەخەبات و تێكۆشانا، خوایە بۆنیان هەردەم خۆش بێ
هەتا مردن، قەت نەبیستم، شكستی هێزی پێشمەرگە
نیشانەی شەهیدبوونیانە، ئەو بەرگەی بە خوێن سوورپۆش بێ
چ شەرەفێكی گەورەیە مردن لەڕێی ئازادییا
كەسێ نییە، حاڵی نەبێ، مەگەربێ فام و بێ هۆش بێ
هەردەبێ بیستێنینەوە خاكی زەوت و داگیركراو
سەربەستی قەت نایەتەدی، بەو كەسەی سەری لە كۆش بێ
زەینەب بڕۆ چەك هەڵگرە شان بە شانی براكانت
منداڵ و شوو بە لاوە نێ، وڵات نابێ فەرامۆش بێ
سیاسەت و چالاكی حزبی زەینەب خان
زەینەب خان ئەندامی دەستەی دامەزرینەری حزبی ( داركەر و حزبی هیوا) بووە و دواتریش لە برایەك و مێردەكەی ئەندامی كۆمەڵەی خۆیبوون و كۆمەڵەی منەوەران بووە. زەینەب خان پێی وایە ژنانیش شان بە شانی برا و مێردەكانیان دەبێ چەكی بەرگری لەنیشتمان بكەنە شان و بۆ ئەوە مەبەستەش كردار شەرتە نەك قسە هەر وەك خۆی لە شیعری " خاكی بێ ئازادی دا دەڵێ:
دەمەوێ دوژمن وەدەرنێم لە خاكی داگیركراوم
سروەی ئازادی ببینم، لەڕەنگی هەڵبزووڕكاوم
وڵاتێكی بەبێ ئاڵا و بەبێ ئازادیم قەت ناوێ
قسە بەسە ئیدی ( زەینەب ) هەنگاوی بەكردار باوێ
لەلایەكی ترەوە زەینەب خان لە شیعرەكانیدا داوا لە یەكریزی و تەبایی كورد دەكات و پێی وایە ئەگەر یەكریز نەبن ناتوانن ببن بە دەوڵەت و ئەگەر بشبن ئەوە دەبن بە دوو لەت: هەر بۆیە لەشیعرێكدا دەڵێ"
ئەگەر قەدەریش بیكا بە دەوڵەت
ئتیفاق نەبن دەبن بە دوولەت.
سەرەتای دیوانەكەی زەینەب خان بە شیعری" بۆ یەكی ئایار جەژنی كرێكاران دەستپێدەكات. مێژووی ئەو شیعرە بۆ ساڵی 1924 دەگەڕێتەوە. لەو شیعرەدا زەینەب خان ئاماژە بەوە دەكات كە ئەگەر كرێكار هەوڵ نەدات و تێنەكۆشێ، نیشتمان پێش ناكەوێ و داری ژیان بەر ناگرێ، هەر بۆیە خۆشی بە كرێكار دەزانێت و دەڵێت: خۆزگە بۆ دروستكردنی بینای قوتابخانەی منداڵانی كوردستان دەبوو بە كرێكار. ئەمە هەم دڵسۆزی ئەو بۆ پرۆسەی خوێندن دەر دەخات و هەم هاوسۆزی خۆی بۆ كرێكاران دەردەبڕێت و هیوادەخوازێ كە جەژنی كرێكاران هەتا ڕۆژی قیامەت بەردەوام و پایەدار بێت. شاعیر لەو شیعرەیدا دەڵێت: نابێ زەحمەت و تێكۆشانی كرێكار لەبەرچاو نەگیرێت چونكە ئەوانن دروستكەری ساختومان و قوتابخانە و نەخۆشخانە و ڕێگاوبان.
شیعری " بۆ یەكی ئایار جەژنی كرێكاران:
گەر كرێكار ، رەنج نەدات و تێنەكۆشێ ، بۆ ژیان
درەختی گەل، بەری نابێ ناچێتە پێش نیشتمان
نابێ زەحمەتی كرێكار فەرامۆش كەین ، تا ئەبەد
ساختومانی قوتابخانە و نەخۆشخانە و رێگا و بان
فەزلی دەستی كرێكارە ، لە هەر لاێی سەیری كەین
هەر لە بێشكەی منداڵەوە ، هەتا چاڵی گۆرستان
پیرۆز بێ جەژنی كرێكار ، رۆژی عەیش و خۆشیە
ئەو رۆژە هەر پایەدار بێ تا نەفغی ئاخر زەمان
(زەینەب ) خۆزگە توشی دەبوویتە كرێكاری خۆبەخش
بۆ بینایەی قوتابخانەی منداڵانی كوردستان
ژن لە ڕوانگەی زەینەب خانەوە، ئەوخاتوون شاعیرە كە هاوكات بەرگریكارێكی مافی ژنانیشە دەڵێت، ژن ئەشێ هێزو توانی هەبێت و بە هێزەوە بێتە ناوگۆڕەپانەكەوە و نابێت هەر دروشم بێت، بەڵكوو دەبێت فیكر وبیری ورد و ئازای هەبێت و بەو هەستەوە بێتە ناو مەیدانەكەوە. زەینەب خان داوا لە ژنان دەكات كە نابێت هەر دۆستی لانك و بێشكە و تەشی و تەشی ڕێستن بن، بەڵكوو دەبێت خاوەنی بیر و فكری خۆیان بن. لەشیعرێكدا دەڵێ"
ژن دەبێ قودرەتی هەبێ بزانێ چۆن دێتەمەیدان
خۆ هەر بە شیعارات نابێ بڵێن شێرە ژنی ژیان
لەناو فكرا فكری هەبێ وردبین و دوربین و ئازا
نابێ هەر دۆستی لانك و تەشی رێس بێ لەناو هەیوان
هەر بۆیە خۆی لەوبارەیەوە زۆری هەوڵداوە و تێكۆشاوە و ئامانجیشی لەو تێكۆشان و هەوڵانەی ئەوە بووە كە كورد بگات بە سەربەخۆیی و نزیكەی 10 جاریش لە شیعرەكانی دا باسی لەسەربەخۆیی كوردستان كردووە و لەشێعریكدا دەڵێ:
كیژە كوردێكی خاوەن شەرەفم
سەربەخۆیی یە هیواو هەدەفم
زەینەب خان هەموو ئامانجی ئەوە بووە كە تاكی كورد ئازاد بێ و بە ئازادی بژی و هەموو ژیانی خۆیشی بۆ ئەو ئامانجە تەرخان كردووە و دەڵێ لە ناو گۆڕیشدا ئازادی ژیانی دەوێ و پێی خۆشە كە مرۆڤ ئازاد بێ، ئەمە نموونەی شیعرێكی ئەوە:
زەینەب لەناو قەبریشابێ
ئازادی ژیانی دەوێ
ئازادی ئەو ئینسان بوونەی
كەپیاو چۆنی دەست دەكەوێ
خودا ئازادی پێ داوە
تۆی بەندە لێ ی زەوت دەكەی
بۆ تۆ هەمووشت رەوایە
بۆ ئەو هاوارەی كپ دەكەی
زەینە خان و هێزی پێشمەرگە
زەینەب خان لەدیوانەكەی زۆر باسی پێشمەرگە و هێزی پێشمەرگە دەكات و بە قەڵاو و شاخی هەیبەت سوڵتانیان دەشوبهێنێت و پێشمەرگە بە پاسەوان و نیگەهبانی خاكی كوردستان دەزانێت و پێدەچێت یەكەم ژنیش بێت كە شیعری بۆ پێشمەرگە نووسیبێت:
نێرگسی چاوی شەهلایە پێشمەرگە
یا قووتی مل لەیلایە پێشمەرگە
باوەڕی وەك كێوی هەیبەسوڵتانە
بۆ وڵات شووراو قەڵایە پێشمەرگە
هەموو عالەم سەرسامن لەنە بەردی
دەڵێ ی مەعدەنی پۆڵایە پێشمەرگە
ئەو بۆ پاسەوانی خاكی كوردستان
پڵینگ و شێری سەحرایە پێشمەرگە
لە هەر كوێ بێ نەعرەتەی دێ بە مەردی
باز و هەڵۆی سەر چیایە پێشمەرگە
زەینەب خان ئەوەندە بیرفراوان بووە كە تەنانەت منداڵانیشی لەبیر نەكردووە و 10 پارچە شیعری بۆ منداڵان نووسیوە كە ئەمە یەكیان كە لەساڵی 1935 نووسیویەتی:
ساڵی 1935 لە شیعرێكی دیكەی رەنگاوە بە ئاوی زێر ، وای هۆنیویتیەوە دێر بە دێر، بە ناوی منداڵانی بە چكە شێر ، بە شیعرەكەی ئاشنابن :
پشوو دەن ، وریا بن
گورج و گۆل و ئازا بن
فەرامۆش مەكەن خوێندن
ئەمە تەنها چەند دێرێكە سەبارەت بە خاتوونە شاعیر و ڕۆشنبیر و دڵسۆزە، ئەگینا ئەم هەویرە ئاو زۆر دەبات و دەكرێت چەندین بابەت لەسەر دنیابینی و ڕوانین و بیر و ئەندێشە و جیهانی شیعری زەینەب خان بنووسرێت. ئەمە تەنها بۆ ناساندنی ئەو خاتوونە مەزنەیە.
ناوی كتێب/ دیوانی زەینەب خان كچە كورد
ئامادەكردنی/ حیكمەت حەمید مەلا
تیراژ/ 500 دانە
ساڵی چاپ/ 2018
چاپ/ چاپخانەی ڕۆژهەڵات – هەولێر
جەواد حەیدەری
May 5, 2022
سەرچاوە: galawej
